Prawo spadkowe

Jedną z najczęstszych kategorii spraw, z którymi zgłaszają się klienci do kancelarii prawnych, są sprawy spadkowe. Kodeks cywilny wskazuje, że spadkiem jest ogół praw i obowiązków należących do spadkodawcy w chwili jego śmierci, które przechodzą na jego spadkobierców w drodze dziedziczenia. Oznacza to w praktyce to, że możemy odziedziczyć nie tylko majątek, ale również i długi. Chociaż przepisy dotyczące dziedziczenia na pierwszy rzut oka wydają się być oczywiste, tak naprawdę skrywają wiele niuansów i terminów, od których zależy to jak kształtować się będzie spadkobranie. 

Stwierdzenie nabycia spadku

Podstawową kwestią związaną ze spadkobraniem jest stwierdzenie nabycia spadku. Stwierdzenia nabycia spadku można dokonać przed sądem, składając do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce ostatniego stałego pobytu spadkodawcy wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. Inną drogą jest sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. 

Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku może dotyczyć zarówno dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego. Należy do niego załączyć przede wszystkim odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy, a także odpisy aktów stanu cywilnego spadkobierców (np. akt urodzenia lub małżeństwa). Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, do wniosku należy załączyć oryginał tego testamentu. Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku należy opłacić opłatą w wysokości 100 zł, a nadto trzeba dokonać dodatkowej opłaty w wysokości 5 zł na poczet wpisu do rejestru spadkowego. Co istotne, we wniosku jako uczestników należy wskazać wszystkich potencjalnych spadkobierców ustawowych spadkodawcy. 

Po przeprowadzeniu rozprawy, na której sąd odbierze tzw. zapewnienie spadkowe, sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku przysługuje apelacja. 

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku

W terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule dziedziczenia, spadkobierca może złożyć oświadczenie o tym, czy spadek przyjmuje wprost, przyjmuje z dobrodziejstwem inwentarza, czy też spadek odrzuca. Złożenie takiego oświadczenia jest istotne, gdy w skład spadku wchodzą długi. Wskazany sześciomiesięczny termin dla spadkobiercy ustawowego rozpoczyna się z chwilą otwarcia spadku – tj. śmierci spadkodawcy, zaś dla spadkobiercy testamentowego – od chwili ogłoszenia testamentu. Dla każdego ze spadkobierców termin może jednak kształtować się w inny sposób, gdyż może on także rozpocząć swój bieg z chwilą, gdy spadkobierca dowiedział się o śmierci spadkobiercy, lub też z chwilą, gdy poprzedni spadkobierca złożył swoje oświadczenie o odrzuceniu spadku. Jeżeli spadkobierca nie zachowa terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu lub o przyjęciu spadku przyjmuje się, że nabył spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Wcześniej jednak, przed zmianą przepisów, w przypadku niezłożenia oświadczenia przyjmowało się, że spadkobierca nabył spadek wprost. Powodowało to wiele problemów dla spadkobierców tym bardziej, że często spadkobierca nawet nie wiedział, że nabył jakikolwiek spadek, a dowiadywał się o tym fakcie gdy zgłaszać zaczęli się wierzyciele spadkodawcy. 

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku można złożyć przed sądem lub przed notariuszem. Jeżeli spadkobierca chce dokonać odrzucenia spadku przed sądem, musi złożyć wniosek do sądu rejonowego o odebraniu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Wniosek można złożyć do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania spadkobiercy lub właściwego dla ostatniego miejsca stałego pobytu spadkodawcy. Opłata od wniosku wynosi 100 zł. 

Spadkobierca ustawowy, który złożył oświadczenie o odrzuceniu spadku, traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Skutkuje to tym, że na jego miejsce wstępują jego spadkobiercy ustawowi. Jeżeli spadek odrzucił spadkobierca testamentowy, to w zależności od treści testamentu, w jego miejsce mogą wejść albo inni spadkobiercy wskazani w testamencie (w częściach odpowiadających ich udziałom), spadkobierca „podstawiony”, tj. spadkobierca wskazany przez spadkodawcę jako ten, który wstąpi w miejsce spadkobiercy, który spadek odrzucił albo spadkobiercy ustawowi. 

Jeżeli spadkobiercą jest małoletnie dziecko i rodzic chce w jego imieniu odrzucić spadek, w pierwszej kolejności należy złożyć do sądu opiekuńczego (sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce pobytu małoletniego) wniosek o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego w postaci złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Dopiero po uzyskaniu zgody sądu opiekuńczego, można złożyć do sądu rejonowego wniosek o odebranie oświadczenia rodzica o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego. 

W wyjątkowych sytuacjach, jeżeli spadkobierca nie złożył oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w ustawowym terminie, może on uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. W tym celu należy złożyć do sądu stosowny wniosek, w którym spadkobierca wykaże, że pozostawał pod wpływem groźby lub błędu i to było przyczyną niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Należy pamiętać o zachowaniu terminu – wniosek należy złożyć do sądu w terminie roku od wykrycia błędu lub ustania stanu obawy.

Odrzucenie spadku a zrzeczenie się dziedziczenia

Odrzucenie spadku i zrzeczenie się spadku (a właściwie – zrzeczenie się dziedziczenia) mają ten sam cel, to jest wyłączenie się od dziedziczenia. Te dwie instytucje jednak zasadniczo się od siebie różnią. To, jak odrzucić spadek, zostało już opisane powyżej, dlatego w niniejszym paragrafie zostanie wyjaśnione jak zrzec się spadku. Zrzeczenie się dziedziczenia następuje w drodze umowy, zawartej w formie aktu notarialnego, pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą ustawowym, na mocy której strony umawiają się, że dany spadkobierca nie będzie dziedziczył po spadkodawcy. Co do zasady zrzeczenie się dziedziczenia, obejmuje także zstępnych spadkobiercy (jego dzieci, wnuki), chyba że strony umówią się inaczej.

Darowizny a dziedziczenie

Często jest tak, że spadkodawca jeszcze za swojego życia dokonuje szeregu rozporządzeń swoim majątkiem, które mogą skutkować tym, że spadkobiercy odziedziczą pusty spadek. Bardzo częstym przykładem takich rozporządzeń, szczególnie w stosunkach wiejskich, są darowizny. Należy pamiętać, że dokonane przez spadkodawcę za jego życia darowizny podlegają zaliczaniu przy dokonywaniu działu spadku lub obliczaniu zachowku. Ustawa określa jednak ściśle reguły zaliczania darowizn na poczet schedy spadkowej. Reguły te są skomplikowane i mogą nastręczać wielu trudności .

Zaliczanie darowizn przy dziale spadku reguluje art. 1039 § 1 kodeksu cywilnego. Jeżeli mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym i dochodzi do działu spadku pomiędzy zstępnymi albo zstępnymi i małżonkiem, to spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna została dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia. Spadkodawca może nałożyć obowiązek zaliczenia darowizn na schedę spadkową także na innych spadkobierców ustawowych, niż wskazani w przepisie. Niezależnie od woli spadkodawcy, zaliczenie wartości darowizn na schedę spadkową nie znajdzie zastosowania przy dziedziczeniu testamentowym. Zaliczaniu nie podlegają też drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Zgodnie z art. 1040 kodeksu cywilnego, jeżeli wartość darowizny podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, spadkobierca nie jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki. W takiej sytuacji nie uwzględnia się przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do ich zaliczenia. Również dalsi zstępni spadkodawcy są zobowiązani do zaliczania darowizn na poczet schedy spadkowej, jeżeli darowizna została dokonana na rzecz ich wstępnego. Proces zaliczania darowizn następuje w ten sposób, że:

1. Wartość darowizny podlegającej zaliczeniu dodaje się do podlegającego podziałowi spadku lub części spadku;
2. Dokonuje się obliczenia schedy spadkowej każdego ze spadkobierców, którzy są wzajemnie wobec siebie zobowiązani do zaliczania darowizn na poczet schedy spadkowej;
3. Każdemu z ww. spadkobierców zalicza się na poczet jego schedy spadkowej wartość podlegającej zaliczeniu darowizny.

Zachowek

Jeżeli zstępny, małżonek lub rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a nie otrzymali należnego mu zachowku w drodze dokonanej przez spadkobiercę darowizny lub w drodze powołania do spadku lub też w drodze zapisu, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej na pokrycie zachowku lub jego uzupełnienia przeciwko spadkobiercy, obdarowanemu lub zapisobiercy windykacyjnemu. 

Ustalenie kwoty zachowku wymaga dokonania szczegółowych obliczeń. W pierwszej kolejności należy ustalić jaki ułamek wartości udziału spadkowego będzie przysługiwał uprawnionemu. Może to być ułamek wynoszący 1/2 lub 2/3 – jeżeli uprawniony jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy. Następnie należy ustalić jaki udział masy spadkowej przypadałby uprawnionemu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Kolejnym krokiem jest obliczenie wartości masy spadkowej. Przy obliczaniu wartości masy spadkowej trzeba pamiętać o zaliczeniu darowizn. 

Podatek od spadku

Stwierdzenie nabycia spadku skutkuje powstaniem obowiązku podatkowego. Wysokość należnego podatku uzależniona jest od tego, do jakiej grupy spadkowej należy spadkobierca. Tzw. grupa „zerowa” obejmuje osoby najbliższe (małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, zięć, synowa, rodzeństwo, ojczym, macocha, teściowie). Jeżeli osoba zaliczająca się do grupy „zerowej” w terminie sześciu miesięcy od nabycia spadku złoży do urzędu skarbowego deklarację o nabyciu spadku, nie będzie musiała uiszczać podatku. 

Postępowanie spadkowe

Pod niniejszym pojęciem może kryć się wiele różnego rodzaju postępowań. Dlatego też wizyta w kancelarii adwokackiej pomoże rozwiać Państwu wątpliwości, jakiego typu postępowanie spadkowe – czy o stwierdzenie nabycia spadku, czy o odebranie oświadczenia o odrzuceniu spadku, czy też o zachowek – należy przeprowadzić, aby osiągnąć zamierzone przez Państwa cele. 

Dziedziczenie

Przy okazji omawiania kwestii związanych z dziedziczeniem, warto wspomnieć jeszcze o kilku istotnych kwestiach:

1. Sporządzenie przez spadkodawcę ważnego testamentu wyłącza dziedziczenie według reguł ustawowych.
2. Testament można podważyć – również ten sporządzony w formie aktu notarialnego; skuteczne podważenie testamentu skutkuje powrotem do reguł dziedziczenia ustawowego.
3. Testament sporządzony odręcznie przez spadkodawcę jest tak samo ważny jak testament notarialny.
4. Spadkodawca może sporządzić również tzw. testament negatywny – w którym wskaże wyłącznie który z jego spadkobierców ma być pozbawiony prawa do zachowku (tj. wydziedziczony).
5. Pominięcie spadkobiercy w testamencie nie jest równoznaczne z wydziedziczeniem; aby wydziedziczenie było skuteczne muszą zostać spełnione warunki wskazane w ustawie; wydziedziczenie jest zaś pozbawieniem prawa do zachowku.